Jak informuje Generalna Dyrekcja Celna (Generalzolldirektion), trudno podać dokładne dane na temat skali pracy na czarno w niemieckim rzemiośle oraz liczby urzędowo stwierdzonych i zasądzonych kar. Wynika to m.in. z faktu, iż zwalczaniem wykroczeń opisanych w ustawie o zwalczaniu pracy na czarno (SchwarzArbG) zajmuje się na terenie federalnych Niemiec cały szereg organów i instytucji. 

Finansowa Kontrola Nielegalnej Pracy (FKS)

W zależności od formy nielegalnego zatrudnienia oraz rodzaju wykroczeń, jak np. naruszenie obowiązku zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych czy też nieprzestrzeganie prawa podatkowego, ściganiem ich zajmuje się nie tylko podlegająca pod urząd celny jednostka o nazwie Finansowa Kontrola Nielegalnej Pracy (FKS), lecz także m.in. organy administracji samorządowej (szczegóły w dalszej części artykułu). Pomimo braku dokładnych danych na temat łącznej liczny stwierdzonych wykroczeń w zakresie pracy na czarno statystyki FKS za 2019 r. ukazują trendy dotyczące skali tego problemu w poszczególnych gałęziach rzemiosła. Należy jednak wspomnieć, że FKS nie dokonała dokładnego wyszczególnienia wszystkich występujących na terenie kraju zawodów rzemieślniczych, a rzeczywista liczba przypadków może być o wiele wyższa.

Wyciąg z rocznego bilansu Finansowej Kontroli Nielegalnej Pracy (FKS) ze szczególnym uwzględnieniem rzemiosła:

Jakie kary grożą za popełnienie wykroczeń?

W zależności od konkretnego przypadku w grę wchodzą grzywny do 500 tys. euro bądź nawet kary ograniczenia wolności do lat 10. W praktyce często jednak nie są zasądzane najwyższe możliwe wymiary kar pieniężnych. Oprócz grzywien i kar pozbawienia wolności możliwe są także roszczenia regresowe oraz roszczenia z tytułu odpowiedzialności. Mogą się one pojawić np. w związku z odpowiedzialnością pracodawców lub zleceniodawców za powstałe koszty deportacji nielegalnie zatrudnionych pracowników. Z roszczeniem o odszkodowanie wobec przedsiębiorców mogą wystąpić też instytucje ubezpieczenia wypadkowego, jeśli dojdzie do nieszczęśliwego zdarzenia z udziałem osoby zatrudnionej na czarno. Rozległe roszczenia regresowe / z tytułu odpowiedzialności mogą też pojawić się przykładowo w ramach odpowiedzialności wykonawców generalnych za odprowadzanie składek na ubezpieczenie społeczne w przemyśle budowlanym. 

Oto kilka przykładów naruszeń prawa w związku z pracą na czarno oraz grożących za nie sankcji:

• niezgłoszenie pracowników do ubezpieczenia społecznego – grzywna do 25 tys. euro;
• nieodprowadzanie przez pracodawcę składek na ubezpieczenie społeczne – w zależności od skali wykroczenia kara grzywny bądź pozbawienia wolności do lat 10;
• niezgodne z prawem prowadzenie działalności gospodarczej w odniesieniu do świadczenia usług / wykonywania dzieła (w znacznym stopniu) – grzywna do 50 tys. euro;
• nielegalne wykonywanie rzemiosła w odniesieniu do świadczenia usług / wykonywania dzieła (w znacznym stopniu) – grzywna do 50 tys. euro;
• zlecanie pracy na czarno – grzywna do 50 tys. euro;
• lekkomyślne uszczuplenie podatku – grzywna do 50 tys. euro;
• oszustwo podatkowe – w zależności od skali wykroczenia kara grzywny bądź pozbawienia wolności do lat 10.

Przeciw naruszaniu prawa podatkowego

Właściwe regionalne wydziały ścigania przestępstw podatkowych zajmują się naruszeniami tej dziedziny prawa. W celu dokładnego wyjaśnienia naruszeń przepisów podatkowych oprócz organów prowadzących kontrole (kontrole skarbowe, specjalne kontrole VAT, zewnętrzne kontrole podatku od wynagrodzenia) w wielu przypadkach do działań angażowani są również inspektorzy zajmujący się ściganiem przestępstw podatkowych. Niemieckie izby i organizacje rzemieślnicze wspierają właściwe organy głównie poprzez wskazywanie ewentualnych wykroczeń, ale także przez: prowadzenie rejestru rzemieślników, sprawdzanie przestrzegania wymogów prawnych i wystosowywanie groźby zakazu prowadzenia działalności lub – jeśli okaże się to nieskuteczne – wszczynanie procedur związanych z zamknięciem danej działalności bądź z wyciągnięciem odpowiednich sankcji.  Służby celne są wspierane przez wiele różnych agencji i instytucji, takich jak organy podatkowe, Federalna Agencja Pracy (Bundesagentur für Arbeit) – pełniąca też rolę kasy rodzinnej (Familienkasse) – oraz Federalna Agencja Sieci (Bundesnetzagentur). Organy te nieustannie wymieniają między sobą informacje i konsultują wszelkie podejrzane przypadki.

Jak wygląda system kontroli?

System kontroli jest zróżnicowany w poszczególnych instytucjach. FKS przeprowadza je z uwzględnieniem oceny ryzyka na podstawie informacji od innych organów lub obywateli. Kontroli dokonuje się też w sposób niezapowiedziany i wyrywkowy, przy braku jakichkolwiek podejrzeń. Dzięki nowelizacji ustawy o zwalczaniu pracy na czarno z 2019 r. FKS może również podejmować działania i karać już w momencie zauważenia chęci nielegalnego zatrudnienia, wyrażonej np. w ogłoszeniach publikowanych na platformach internetowych. Właściwe organy skarbowe regularnie sprawdzają podatników prowadzących działalność gospodarczą. Organy ubezpieczenia emerytalnego weryfikują też, czy pracodawcy prawidłowo wypełniają swoje obowiązki w zakresie ubezpieczeń społecznych. W szczególności co najmniej raz na 4 lata sprawdzają prawidłowość odprowadzonych składek i poprawność złożonych sprawozdań.

Co jest przyczyną niepowodzeń w przypadku szeroko zakrojonych kontroli?

Federalny Trybunał Obrachunkowy (Bundesrechnungshof – BRH) od lat donosi o problemach w walce z pracą na czarno i nielegalnym zatrudnieniem. W ubiegłym roku Trybunał skrytykował fakt, że FKS zbyt często przeprowadza nieefektywne kontrole wyłącznie w celu osiągnięcia ich jak największej liczby, prowadząc szybkie i nieprecyzyjne działania lub wizytując firmy w Niemczech, które nie wzbudzają najmniejszych podejrzeń. Federalne Ministerstwo Finansów od dawna było informowane przez Trybunał o istniejących problemach, jak np. braku personelu. Według badań przeprowadzonych przez rozgłośnię radiową Bayerischer Rundfunk na koniec marca ubiegłego roku ok. 1000 stanowisk w FKS nie było obsadzonych. Oficjalnie jednak w latach 2020–2026 planowane jest stworzenie w tej instytucji 10 tys. nowych miejsc pracy. Z kolei do 2029 r. ma powstać jeszcze dodatkowo około 3500 stanowisk.

Partnerem artykułu jest firma Smuda Consulting